Hoe kunst je leert kijken met andermans ogen

Een schilderij of roman kan je niet alleen raken, maar ook helpen jezelf en anderen beter te begrijpen

In onze podcast POM stellen Alexander Klöpping en ik elkaar om de week een vraag. Deze week vroeg Alexander mij: "Welke kunst beweegt jou, en welke kunst bewoog je het meest?"

Ik weet nog dat ik voor het eerst in het Metropolitan Museum of Art was, een hoek omsloeg, een galerie in en dat ik stopte met lopen toen ik een portret zag van de Russische schrijver Garshin, in 1884 geschilderd door de Oekraïense schilder Repin. Ik zag Garshin gebogen achter zijn bureau zitten, tussen de papieren en boeken. Hij keek me recht aan. Die blik. Het verdriet dat daarin zit. Na een minuut las ik de zaaltekst. Vier jaar na het maken van het portret overleed Garshin door zelfdoding, net als zijn broer en vader eerder.

Als ik in New York ben, zoek ik het schilderij op, gewoon, om er even tijd mee door te brengen. Bij een van die bezoeken zag ik ook iets anders in Garshins ogen: medeleven.

Vsevolod Mikhailovich Garshin (1855–1888), geschilderd door Illia Repin in 1884

In de maanden voor dat bezoek hadden vrienden van mij afschuwelijke dingen meegemaakt. Ook moest een van mijn kinderen na een zeer stressvolle tijd geopereerd worden (het gaat nu goed). Het verdriet dat mijn vrienden en gezin meemaakten, kan werken als een vergrootglas. Bijvoorbeeld op de diepte van een vriendschap. De nieuwe lagen die je ontdekt in de relatie die je met elkaar hebt. Het vertrouwen dat je voelt dat je op deze persoon kunt rekenen. Mijn ervaring is dat je in de zwaarste periodes van je leven naast verdriet ook een diepe dankbaarheid kunt voelen voor de mensen om je heen.

Als een kunstenaar zoals Repin dat al dan niet onbedoeld over weet te brengen in één blik, raakt dat me. En door er vervolgens over na te denken, leer ik wat over het leven.

‘Ik lees geen literatuur’

Soms kom ik mensen tegen die uit principe geen romans lezen – ‘want van fantasie leer je niets’.

Ik vind dat zo’n grote misvatting.

Zoals de Amerikaanse auteur Steven Johnson eerder dit jaar schreef, als je romans leest, ontwikkel je het vermogen om complexe problemen op meerdere niveaus te begrijpen, van de innerlijke psychologische wereld tot bredere politieke, technologische en sociale contexten.

En, om daaraan toe te voegen in de context van deze nieuwsbrief: kunstwerken, en romans in het bijzonder, zijn empathiemachines. Ze leren je door de blik van een ander kijken. Iemand die misschien heel ver van je afstaat, of zelfs in een ander tijdperk leefde, maar van wiens diepste gevoelens je je nu opeens een voorstelling kunt maken.

Is dat niet van een verraderlijke schoonheid?

Ter afsluiting, een mooi citaat van Karl Ove Knausgård, uit zijn boek Vrouw, over dat het wrang is dat verdriet in kunst opeens een esthetisch iets wordt:

Schoonheid is een probleem omdat ze een zekere hoop wekt. Schoonheid, dat wil zeggen het literaire, het filter waardoor de wereld wordt gezien, geeft het hopeloze hoop, het waardeloze waarde, het zinloze zin. Dat is onontkoombaar. Eenzaamheid die op een mooie manier beschreven wordt verheft de ziel tot grote hoogten. En dan is het niet meer waar, want eenzaamheid is niet mooi, wanhoop is niet mooi, zelfs verlangen is niet mooi. Het is dus niet waar, maar het is goed. Het is een troost, een verademing, en misschien schuilt daar iets van het bestaansrecht van de literatuur in?

Verdriet is niet iets moois, maar de schoonheid van kunst over verdriet kan wel troostrijk zijn.

Wanneer raakt kunst jou? En wat leert het jou over het leven?

PS. Je kunt op Spotify of YouTube de hele podcast beluisteren. Het gedeelte over kunst begint op 12 minuten: